Irac-Một cách tư duy pháp lý ở Mỹ
IRAC (Đọc là eye-rack) là tiếng viết tắt của bốn chữ “Isssue-Rule-Application-Conclusion”. (CHLPL-Luật-Áp dụng-Kết luận)
Nó là một phương pháp để tư duy pháp lý (Legal analysis) thường được sử dụng nhiều cho các vụ giả định tại trường luật và thi luật sư.
Không phải là một phương pháp duy nhất nên nó vừa có được ủng hộ lại vừa bị chỉ trích. Người ủng hộ nói là nó giảm bớt việc suy nghĩ và là sự áp dụng một công thức giúp sắp xếp hay tổ chức việc phân tích pháp lý.
Người chỉ trích nó bảo rằng nó một khôn khổ hạn hẹp, khó dịch chuyển (Strict and unwieldy). Khi chỉ trích, họ đưa ra những cách thức thay thế nó như MIRAT, IDAR, CREAC, TREACC, CRuPAC, ISAAC và ILAXC. Một sự chỉ trích khác là IRAC có khuynh hướng dẫn đến viết chồng lên nhay hay làm đơn giản quá sự phức tạp của một sự phân tích đúng cách.
Tôi sẽ lược dịch một bài viết về cách sử dugj IRAC để các bạn xem. Tuy nhiên trước khi làm việc ấy tôi xin trình bày hoàn cảnh hay môi trường trong đó IRAC đã được đưa ra.
Ở Mỹ, các bản án phúc thẩm chung quyết có giá trị để có thể được dùng làm án lệ của các Toà phúc thẩm các bang và liên bang, sau khi được toà ban hành và cho phép công bố, được in vào một tập sách được gọi là Federal Reporter của một tổ chức tư nhân. Bộ sách này xếp các vụ án theo từng bộ (volume), các bang và ngày xử. Trước khi in, cá luật sư của nhà xuất bản phân tích các bản án theo loại án, các chi tiết quan trọng và ghi mục lục theo số (Key numbers) để giúp người đọc tìm ra nó khi tra cứu. Các bản án này được các giáo sư luật trích ra trong sách của họ để cho sinh viên học cách phân tích các vụ án trong năm thứ nhất. Các luật sư dùng quyển này để tìm tiền lệ cho các vụ án họ xử lý.
Để tìm ra các vụ án trong bộ sách này các người tra cứu phải dùng một quyển sách gọi là Web American Digest Stystem. Quyển này sắp xếp các “Key numbers” thành một bảng mục lục thật dài. Các luật sư khi tìm vụ mà vụ án của mình có thể có để dùng tập sách này. Thí dụ, họ đánh giá vụ của mình thuộc loại giết người ở khung 3 (murder of third degree) rồi thi họ tìm các “key numbers” của loại tội đó. “key numbers” sẽ giúp tìm ra vụ án phù hợp in trong Federal Rsgister.
Chưa hết! Khi đã tìm ra vụ án trong Federal Reporter, người tra cứu phải biết quyết định của vụ án ấy vẫn còn hiệu lực hay đã bị thay thế. và họ phải dùng một quyển thứ ba gọi là Shepard. Quyển này sẽ trả lời câu hỏi của họ. Chỉ khi nào họ thấy bản án còn hiệu lực thì mới dùng nó làm tiền lệ cho vụ án của mình.
Đây là các đi tìm tiền lệ để áp dụng vào vụ án của mình. Nếu tội phạm của vụ án họ xử lý được điều chỉnh theo một điều luật đã được ban hành (luật thực định) thì người tra cứu áp dụng luật tương ứng giống như ở ta.
Tóm lại để tìm luật áp dụng cho vụ án mình xử lý, luật sư phải tìm tiền lệ hay luật thực định đã ban hành. Ngày nay, người tra cứu tìm các quyền sách trên trong hệ thống điện toán Lexis/Nexis.
Trong quá trình tư duy của mình, sinh viên có thể áp dụng IRAC. Việc ấy có thể thấy qua thí dụ sau (mà tôi cũng lược dịch từ một bản tiếng Anh có tựa là How to Brief Cases and Analyze Case Prblems trên Internet).
Khi Janet Lawson, một nghệ sĩ dương cầm nổi tiếng, đang đi mua hàng ở siêu thị Quality Market thì bị trượt chân và ngã trên nền nhà còn ướt. Nền này vừa mới được nhân viên của Siêu thị lau xong, nhưng không có để biển báo cho khách hàng là sàn còn ướt. Vị bị ngã, cô Lawson bị thương ở cánh tay phải và không thể chơi piano trong các buổi hoà nhạc trong vòng sáu tháng tới. Nếu như có thể tham dự các buổi hoà nhạc đã định thì cô sẽ kiếm được 60.000 USD. Cô Lawson bèn thưa siêu thị Quality Market để đòi số tiền này, và đòi thêm 10.000 USD tiền thuốc thang. Cô nói rằng siêu thị đã không thông báo cho khách hàng là sàn ướt và việc đó cấu thành tội bất cẩn và siêu thị phải chịu trách nhiệm về thương tích của cô.
Liệu toà có đồng ý không? Hãy thảo luận.
Tìm hiểu sự kiện
(Understanding the facts-Ở đây là “I” Issue)
Việc này là tất nhiên, nhưng trước khi bạn có thể phân tích hay áp dụng luật lệ có liên quan cho một số sự kiện nhất định, bạn phải hiểu rõ ràng các sự kiện ấy. Nói cáh khác, bạn xem đi xem lại để hiểu hết các vấn đề trong nội vụ, nếu cần thiết, để cho chắc chắn là bạn hiểu nhân thân của các nguyên đơn và bị đơn trọng nội vụ và diễn tiến nội vụ khiến phải kiện cáo.
Trong thí dụ trên, nhân thân của các bên đã rõ ràng, Janet Lawson là người đi thưa, vậy là nguyên đơn. Siêu thị Quality Market bị thưa, là bị đơn. Có những vụ cí nhiều nguyên đơn và bị đơn. Thông thường, để cho dễ làm thì gán mỗi bên một ký hiệu. Chữ “P” (plaintiff) cho nguyên đơn, “D” (defendant) cho bị đơn. Sự việc dẫn đến kiện tụng đã rõ ràng. Cô Lawson trượt chận trên sàn còn ướt và bị ngã, và cô cho rằng siêu thị phải chịu trách nhiệm cho thương tích của mình vì bất cẩn đã không đặt biển báo cho khách hàng.
Khi xem xét các vấn đề trong nội vụ, bạn phải nhìn sự kiện như chúng đã xaỹ ra. Thí dụ. trong vụ nêu trên, phải nhìn nhận là cái sàn còn ướt và không có biển báo. Nói cáh khác, không được suy đoán kiểu như “có lẽ cái sàn không ướt nhẹp” hay “có thể một nhân công đang đi lấy biển báo”. Hay “có ai đó lấy cái biển báo đi”. Đặt câu hỏi về các sự kiện được nêu ra cho mình thì chỉ làm sự phân tích của mình bị lẫn lộn.
Tư duy và lập luận
(Legal analysis and reasoning) (R và A)
Thứ nhất, bạn phải quyết định vấn đề pháp lý của nội vụ là gì. Trong thí dụ đã nêu, vấn đề cơ bản là có phải việc siêu thị không thông báo cho khách hàng biết là sàn nhà còn ướt đã khiến họ bị lỗi bất cẩn hay không-bất cẩn là một tội phạm dân sự (tort-lỗi). Trong một vụ kiện về lỗi, nguyên đơn tìm cách đòi bồi thường do một việc làm sai của người khác. Bị đơn được coi là bất cẩn nếu họ phạm vào bổn phận phải cẩn thận đối với nguyên đơn nếu và sự vi phạm vào bổn phận phẩn cẩn thận đối với nguyên đơn nếu và sự vi phạm vào bổn phận ấy khiến cho nguyên đơn bị thiệt hại.
Khi đã nắm bắt các sự kiện trong nội vụ, bạn có thể bắt đất phân tích phươnhg pháp IRAC là một công cụ hữu ích để phân tích và lập luận.
Một khi đã tìm ra vấn đề pháp lý, thì bước kế tiếp là tìm ra luật điều chỉnh (rule of law) áp dụng cho vấn đề này. Để quyết định, bạn phải xem kỹ luật để áp dụng, Trong nội vụ đã nêu, thì luật là sự bất cẩn và nguyên tắc áp dụng là chủ doanh nghiệp có bổn phận phải hành xử một cách cẩn thận hợp lý (Reasonable care) để bảo vệ khách hàng của mình. Sự cẩn thận hợp lý, trong khuôn khổ này, bao gồm việc gỡ bỏ hay thông báo cho các khách hàng về những sự rủi ro có thể lường ra được mà người chủ đã biết hay đáng lẽ phải biết. Tuy nhiên, chủ doanh nghiệp không cần phải báo cho khách hàng về những sự rủi ro “nhãn tiền và rõ ràng”. Nếu một chủ doanh nghiệp vi phạm vào bổn phận phải cẩn thận này (không hành xử ở một mức độ cẩn thận thích hợp đối với khách hàng), và sự vi phạm ấy làm cho khách hàng bị thương, thì chủ doanh nghiệp sẽ phải chịu trách nhiệm với khách hàng về thương tích của họ.
Bước tiếp theo-và thường là khó nhất-trong việc phân tích nội vụ là áp dụng luật có liên quan đến những sự kiện nhất định bạn đã xem xét. Trong vụ nêu trên, việc áp dụng luật về lỗi (tort law) đã bàn cho thấy có một số khó khăn. Một người lao công của siêu thị đã chùi sàn nhà ở khu vực mà cô Lawson bị trượt ngã, nhưng không để biển báo sàn ướt. Rằng một khách hàng có thể bị ngã trên một sàn ướt thì rõ ràng là một rủi ro có thể thấy trước. Vì thế, việc không để biển báo sàn ướt cho khách hàng biết là một sự vi phạm vào bổn phận phải cẩn thận của chủ doanh nghiệp đối với các khách hàng của siêu thị.
Khi đã xong bước 3 (I-R-A) của phương pháp IRAC, thì bạn có thể đưa ra kết luận C. Trong vụ ở đây, siêu thị Quality Market phải chịu trách nhiệm đối với cô Lawson về thương tích của cô ấy; vì đây vi phạm vào bổn phận cẩn thận khiến cho cô Lawson bị thương.
Đấy là cơ sở về IRAC. Tôi nói “Sơ lược” vì chỉ để cho bạn biết, không đào sâu bằng cách chọn một bài khác dài hơn; Vì IRAC không dạy bạn cách đi tìm câu hỏi pháp lý, mà người Mỹ gọi là “Legal Issue” hay “Spot the isue”. Các giáo sư nói về “legal issue” nhưng không dạy cách đi tìm nó. Sinh viên phải tự tìm ra khi tóm tắt các vụ án theo một cách thức phổ biến và thảo luận với nhau trong lớp để nó “Vỡ ra cho mình”. Họ học hỏi qua tranh luận theo kiểu Socrate (Socratic method). Các giáo sư ít khi giảng bài hay tóm tắt hay kết luận cho việc thảo luận các vụ án trong lớp, mà chỉ nhận xét về nội dung thảo luận, sinh viên phải tìm ra kết luận dựa trên các câu hỏi của giáo sư.
Khi nghiên cứu một bản án sinh viên Mỹ làm theo các bước sau:
1. Tên vụ án, ngày tháng, toà án, nơi có thể tìm thấy bản án;
2. Chi tiết của các bên tranh chấp;
3. Thủ tục đã diễn ra;
4. Nội vụ, hay các sự kiện;
5. Vấn đề pháp lý, một hay nhiều;
6. Tóm tắt và lập luận của các bên;
7. Cơ sở (holdings) và luật lệ mà vụ án dựa lên;
8. Lập luận của toà;
9. Bản án toà tuyên dựa trên quyết định đã nêu;
10. Nhận xét của sinh viên về bản án
Với những yêu cầu của họ như thế mà đem vào áp dụng ở ta thì chưa thể làm được. Các bản án đâu? Ai sưu tầm và chọn lọc? Theo tiêu chuẩn nào? Hơn nữa, chung ta áp dụng luật thực định.
Kinh nghiệm của tôi là “Spot issues” khó nhất. Trước khó khăn này và trong hoàn cảnh của ta, tôi đưa ra bảy bước tư duy pháp lý để giúp bạn vượt qua khó khăn. Khi tìm ra CHMC rồi thì tìm luật để trả lời không còn khó nữa; vì bản thân CHMC có hàm chứa luật điều chỉnh. Chỉ có điều là có áp dụng được luật ấy hay không.
